Blinden bouwen beroepsloopbaan uit: Wij zijn geen sukkelaars

Inhoudsopgave

1 Bron: Tertio 21 juni 2006
2 Wat was de levenskwaliteit van de gehandicapten in de verschillende historische periodes?
3 Uit uw boek blijkt dat beschaving geen garantie biedt om zorgzaam met medemensen om te gaan.
4 Hoe verklaart u die terugval in de gehandicaptenzorg?
5 Uit de geschiedenis blijkt dat men het niet altijd eens was over de geëigende methode om te werken met gehandicapten.
6 Pas aan het einde van de achttiende eeuw is de dovenzorg geïnstitutionaliseerd. Is dat niet vreselijk laat?
7 In welke mate beïnvloeden denkbeelden en leefwijzen van vorige generaties ons nu nog?
8 Wat kan er beter in de mediaberichtgeving over gehandicapten?

Bron: Tertio
21 juni 2006

Blinden bouwen beroepsloopbaan uit: Wij zijn geen sukkelaars

Aan het kerkje van Sint-Anna-Pede, bekend door het schilderij van Pieter Bruegel de Oudere, De parabel van de blinden, gingen vier blinden en slechtzienden de dialoog aan met historicus Ben Wuyts.

Plaats van de afspraak is het pittoreske kerkje van Sint-Anna-Pede in het glooiende pajottenland. Deze kerk werd vereeuwigd op het schilderij van Pieter Bruegel de Oudere, De parabel van de blinden (1568). Daarop toont Bruegel een blinde die vijf andere blinden leidt. Ze vallen allemaal in een put. Dat komt ervan als je je door een niet-ziende laat leiden, is de les.

Deze parabel met allegorische inslag is nog altijd tekenend voor het idee over de capaciteiten van de blinde. De realiteit toont evenwel aan dat het om een fout beeld gaat. Heel wat blinden bouwen een mooie beroepsloopbaan uit.

Herman Caulier is blind, ondervoorzitter van Blindenzorg Licht en Liefde, gespecialiseerd in infrastructurele toegankelijkheid, en in het dagelijkse leven werkzaam in een facilitair bedrijf van de KBC-bank. Hij staat onder andere in voor het gebouwenbeheer en de vergaderservice. Zijn vrouw Liliane Steyaert is erg slechtziend. Ilse Dupont is blind en werkte lange tijd als pastoraal werkster, maar is nu opnieuw aan het studeren. Ditmaal Hebreeuws en godsdienstwetenschappen, met het oog op een verdere pastorale loopbaan. Ilse Peeters is blind en onthaalmedewerkster op de hogeschool Sint-Lucas in Brussel.

In de geschiedenis bestonden twee dominante beelden over blinden en slechtzienden. Vaak werd gedacht dat blindheid met zonde had te maken. Blinden waren onvolwaardig, hulpeloos en telden niet mee in de maatschappij. Ze overleefden door te bedelen of door met zich te laten spotten. De blinden in het gezelschap herkenden dat archetype duidelijk. “Zienden denken altijd dat ze zorg voor blinden moeten dragen,” vertelt Caulier. “Die zorg is soms meer overheersend aanwezig dan gewone oprechte belangstelling voor mijn persoon.”

“Mensen denken inderdaad altijd dat ze voor jou moeten zorgen,” bevestigt Peeters. “Op een receptie of een feestje parkeren ze je ergens en de persoon die dan toevallig naast je zit, voelt zich gedwongen de hele avond met je te babbelen. Mensen voelen zich vaak ook geremd in het bijzijn van een blinde. Ze durven precies niet voluit te praten.”

Ook Dupont vindt die situaties heel herkenbaar: “Op straat of in de bus vragen mensen me vaak: ‘Ben je zo geboren? Heb je een vriend of ben je getrouwd? Neen zeker?’ Dat vraag je toch ook niet meteen aan gewone mensen bij een eerste contact. Mensen denken dat blinden in een heel aparte wereld leven.”

“Als ik in de trein naar Brussel zit, vragen mensen me vaak wat ik in Brussel ga doen,” vertelt Caulier. “Ik stel hun dan dezelfde domme vraag: ‘En wat gaat u doen in Brussel?”‘

“Mensen hebben medelijden met mij als ik een winkel binnenga,” getuigt zijn vrouw. “Dat is niet nodig. Ik winkel zoals iedereen.”

“Het is als blinde moeilijker om naar een hoger niveau door te stoten,” merkt Dupont op. “Ik was al een tijdje samen met een andere collega als jeugdpastor werkzaam, maar mensen uit de parochie bleven mijn ziende collega als dé jeugdpastor zien. Ik kreeg hun zelf niet uitgelegd dat ik dezelfde functie vervulde.”

“Ik werk als onthaalmedewerkster graag in de schoolvakanties, want dan kan ik buiten het seizoen met vakantie gaan,” vertelt Peeters, “maar het gebeurt dat ik dan alleen op kantoor ben. Ik vind dat zelf helemaal niet erg, maar anderen vinden het ongehoord om een blinde alleen in een gebouw te laten. Dat raakt me wel. Je moet als blinde enorm assertief zijn en opkomen voor je mening.”

Een ander archetypisch beeld, vermeld in het boek van Wuyts, is dat van de blinde als ‘ziener’, als profeet. Er werd vroeger van uitgegaan dat blinden niet waren afgeleid door het zicht en daardoor naar de innerlijke diepte konden kijken. Blinden werden speciale talenten toegedicht. “Wij hebben evenveel talenten als een ziende,” meent Peeters.’Niet meer of niet minder.’

“Ik vind het soms vervelend dat ik niet de talenten heb die me als blinde worden toegedicht,” vindt Dupont. “Minister van Binnenlandse Zaken Patrick Dewael (VLD) wilde onlangs blinde mensen bij de afluistercel van de politie aanstellen, omdat die beter horen. Maar ik heb geen spectaculair beter gehoor dan zienden.”

“Het klopt wel dat doordat een blinde niet ziet, hij wat hij hoort, beter kan interpreteren,” zegt Caulier. “Maar dat voorstel was idioot.”

“Je vertoont als blinde natuurlijk voor een stuk compensatiegedrag,” meent Peeters. “Ik ben niet blind geboren, maar ben het langzaam geworden. Ik onthoud veel beter dan vroeger, omdat ik anders te veel moeite moet doen om dingen op te zoeken.”

Niet iedereen aan tafel is het erover eens dat de laatste jaren meer inspanningen zijn gedaan om de gastvrijheid naar en de toegankelijkheid voor blinden te verbeteren. “De toegankelijkheid is verbeterd door inspanningen van de blindenzorg, niet door de maatschappij,” vindt Peeters. “Er zijn zelfs heel wat evoluties in ons nadeel gebeurd. Denk maar aan bankautomaten met touchscreen, of de genivelleerde knoppen aan een microgolf, een stereo of een wasmachine. Die toestellen zijn voor blinden helemaal niet meer toegankelijk. Wij hebben knoppen met reliëf nodig. In de supermarkt was er vroeger winkelpersoneel dat je brood sneed en je fruit en groenten woog. Nu moet je dat zelf doen. Het gevolg is dat ik niet meer zelfstandig in een supermarkt kan winkelen.”

“Blijkbaar bestaan er in Slovenië bankautomaten met spraaksynthese,” weet Caulier. “Daar moeten we ook in Vlaanderen naartoe.”

“We leven vandaag in een visueel gerichte maatschappij,” stelt Peeters. “Alles is vandaag ‘beeld’. De mondelinge communicatie is achteruitgegaan.”

Hoe zit het met de situatie op straat? “De voetpaden vormen een heus hindernissenparcours met al die hobbelige tegels,” vindt Steyaert.

“De bekende trajecten zijn in orde, maar op onbekend terrein breekt de paniek uit,” treedt haar man bij. “Door het nivelleren van het voetpad voor rolstoelgebruikers weten wij, blinden, niet meer of we nu op het voetpad of op de straat lopen.”

“Werken die op het voetpad worden uitgevoerd, zijn vreselijk,” zegt Dupont. “Ik ben zo al eens stevig tegen een kraan gelopen.”

“Ik ben zo in een grote bouwput gesukkeld, omdat die roodwitte linten te hoog hangen om met een blindenstok te detecteren,” valt Peeters bij.

“Wat goed is voor ons, blinden, is dikwijls ook goed voor de rest van de maatschappij. Het probleem is dat er te weinig met ons wordt gesproken en te veel over ons.”

Ook over het geïntegreerd onderwijs hebben de blinden een mening. “Toen ik jong was, zaten de meeste blinden in het internaat van een school voor buitengewoon onderwijs,” vertelt Caulier. “Nu kiezen almaar meer kinderen voor geïntegreerd onderwijs.”

“Toch denk ik dat voor veel kinderen een blindenschool toch goed is om eerst braille onder de knie te krijgen en de hulpmiddelen voor blinden aan te leren.”

“Ik heb als slechtziende gewoon onderwijs gevolgd, ook al kon ik in het middelbaar het bord allang niet meer lezen. Ik heb het erg moeilijk gehad, maar ben toch blij dat ik het heb gedaan. Je wordt achteraf immers toch in de ziende samenleving gesmeten.”

“Het maatschappelijke debat is nu gericht op inclusief onderwijs,” meent Dupont. “Waarom geen samenwerking tussen het gewoon en buitengewoon onderwijs creëren? Het belangrijkste is de blinden zelf de keuze te laten. Ik heb er zelf spijt over dat ik toch niet de overstap naar het gewoon onderwijs heb gewaagd. Van de andere kant heb ik tijdens de begeleiding van jeugdkampen veel blinde kinderen ontmoet die onder druk stonden van hun omgeving om toch maar naar het gewoon onderwijs over te schakelen.”

Ook bij hun latere zoektocht naar werk ondervonden de meeste blinden moeilijkheden. “Er wordt eerst gekeken naar wat je niet kunt, niet naar wat je wel nog kunt,” heeft Peeters ervaren. “Dat is erg frustrerend.”

“Mijn directe chef wou me eerst niet aannemen, maar mijn collega’s hebben dan de taken herverdeeld en ervoor gezorgd dat ik al mijn werk op de computer kon doen,” vertelt Caulier. “Bij mij heeft men het werk aan mijn kunnen aangepast en rekening gehouden met mijn beperkingen.”

“Je moet voortdurend geloven in jezelf en je capaciteiten en dat vraagt veel weerbaarheid en energie,” zucht Dupont.

Er moet toch nog heel wat aan de beeldvorming over blinden veranderen, vooral bij de overheid, besluiten de blinden. “Betrek blinden bij de voorbereiding van infrastructuurwerken,” bepleit Caulier. “Het bespaart je heel wat moeite achteraf.”

“We vragen vooral ons op de eerste plaats als persoon te bekijken en niet als blinde,” zegt Dupont ferm. “Ik ben immers meer dan een blinde. Ik ben Ilse, met mijn goede en minder goede kanten, en ik ben toevallig blind. So what? Dat is niet de kern van mijn identiteit.”

Conclusie van dit boeiende gesprek: in het land der blinden zijn alle blinden koning.

Ben Wuyts: ‘Correcte beeldvorming van cruciaal belang’

Waar komt het diep ingewortelde beeld van gehandicapten als sukkelaars en mindervaliden vandaan? Het antwoord vinden we in het boek Over narren, kreupelen, doven en blinden van Ben Wuyts.

Wie bepaalde vroeger wat normaal en wat anders was? Waarom werden mensen met een handicap zo vaak gediscrimineerd en gestigmatiseerd? Wat voor barrières beperkten de bewegingsvrijheid en de ontplooiingskansen van mensen met een handicap? Hoe toegankelijk en gastvrij waren de samenlevingen in de verschillende tijdperken voor hen?

Ben Wuyts vond weinig historische vakliteratuur die hem een bevredigend antwoord op deze vragen gaf. Daarom trok hij zelf op onderzoek wat leidde tot zijn jongste boek Over narren, kreupelen, doven en blinden.

Wat was de levenskwaliteit van de gehandicapten in de verschillende historische periodes?

“In de prehistorie konden zwakke mensen moeilijk overleven door de barre weersomstandigheden en de harde natuurwetten. Toch bewijzen archeologische vondsten een zekere zorg voor de zwakkeren. Zo werd een graf ontdekt van iemand die zijn been kwijt was, met een soort kunstbeen ernaast. In de Grieks-Romeinse Oudheid waren mooie, krachtige en raszuivere burgers het staatsideaal. Volgens de filosoof Seneca was het een daad van verstand om het nutteloze van het nuttige te scheiden. Kinderen met een handicap hoorden niet thuis in de Grieks-Romeinse samenleving, zij waren een straf van de goden.

Als gehandicapten – veelal van aristocratische afkomst – toch overleefden, werden hun bovennatuurlijke gaven toegedicht. Een blinde werd een profeet, iemand met epilepsie stond in contact met de goden. Vreemd genoeg waren in die tijd de meest begeerde slaven niet de sterke, gezonde mannen, maar mentaal gehandicapte dwergen. Die hadden iets exotisch en dienden als vermakelijk ‘object’.

In de middeleeuwen werden gehandicapte kinderen dan weer zonder pardon gedood, meestal door verdrinking. Door de verspreiding van het christendom groeide de aandacht voor de zwakkeren en werden mensen met een handicap het onderwerp van liefdadigheid.

Zorgen voor zwakkeren was een christelijke plicht, waar evenwel een stuk eigenbelang mee te maken had. Doven, armen en gehandicapten moesten er zijn, zodat de middeleeuwer zijn hemel kon verdienen door aalmoezen te geven.

In de zestiende eeuw noemde Maarten Luther een verstandelijk gehandicapte een ‘massa carnis’, een hoop vlees. Hij zwakte dat later af tot ‘wisselkind’, een gedrocht dat door boze elfen en duivels in de plaats van het eigen kind was gebracht. Het resultaat was dat sommige ouders hun wisselkinderen soms levend verbrandden tijdens een louteringsritueel. Volkse interpretaties van het geloof hebben veel kwaad veroorzaakt. In een brief van Paulus aan de christenen van Rome staat: “En als zij nooit van Hem gehoord hebben, hoe kunnen zij dan in Hem geloven?” (Paulus, Rom, 10) Daaruit concludeerden de bisschoppen dat doven niet konden geloven. Het duurde tot in de dertiende eeuw vooraleer de paus aan doven de toestemming gaf om voor de kerk te trouwen.”

Uit uw boek blijkt dat beschaving geen garantie biedt om zorgzaam met medemensen om te gaan.

“Dat klopt. In de overgang van de negentiende naar de twintigste eeuw verschenen almaar meer zogenaamde wetenschappelijke ‘eugenetische’ studies waarin afwijkende individuen niet alleen als minderwaardig, maar ook als bedreigend voor de westerse beschaving werden gezien. Wetenschappers hielden een pleidooi voor het elimineren van biologisch onvolwaardige en nutteloze levensvormen die de staat ook veel geld kosten. Die visie kende een dramatisch hoogtepunt in het Derde Rijk van Adolf Hitler.

Hoe verklaart u die terugval in de gehandicaptenzorg?

“Telkens als het een periode economisch minder goed ging en armoede en werkloosheid welig tierden, werd de gehandicaptenzorg teruggeschroefd. Als er geen werk is, geef je eerst werk aan wie kan werken, dus niet aan gehandicapten. De eugenetica maakte opgang in een zwarte economische periode. Hitler was populair toen het in zijn land economisch erg slecht ging. Hij veredelde zijn eigen ras door eerst en vooral Duitse zwakzinnigen te castreren en te steriliseren. In de jaren 1960 waren er weer meer middelen, dus kwam er geld vrij voor gehandicaptenzorg.”

Uit de geschiedenis blijkt dat men het niet altijd eens was over de geëigende methode om te werken met gehandicapten.

“Omstreeks 1770 – de cruciale periode van de verlichting waarin de heilpedagogiek is gegroeid – ontstonden de eerste initiatieven voor doven. één van de meest invloedrijke pioniers was de Franse priester Charles Michel de l’Epée met zijn publieke school voor dove volkskinderen in Parijs. Spreekonderwijs vergde volgens hem te veel tijd en daarom ondersteunde hij de spontane gebarentaal van de kinderen en breidde ze uit. Hij ontwierp een handalfabet, gecombineerd met methodische gebaren om de Franse taal te visualiseren.

Op datzelfde moment engageerde de Duitse onderwijzer Samuel Heinicke zich voor kinderen met een auditieve handicap. Volgens Heinicke was denken uitsluitend mogelijk via spreken. Leren spreken stond dan ook centraal in zijn orale onderwijsmethode.

Zo kregen we twee zinvolle onderwijsmethodes, de Franse gebarentaal naast de Duitse klankmethode, die soms als zwart-witcontrasten tegenover elkaar werden geplaatst. In plaats van samen te werken barstte er een methodenstrijd los.”

Pas aan het einde van de achttiende eeuw is de dovenzorg geïnstitutionaliseerd. Is dat niet vreselijk laat?

“Blindenzorg kwam nog veel later op gang. Een goede dertig jaar na de publicatie van Denis Diderots Lettre sur les aveugles – waarin hij een lans brak voor gelijkwaardige kansen voor blinden – stichtte de Fransman Valentin Haüy een volksschooltje voor blinde kinderen. Hij leerde hen lezen met loden lettertekens op een houten plank. Het was uiteindelijk Louis Braille, een leerling van Haüy, die een schrift uitvond dat vertrok van de eigen noden en wensen van blinden.

Volgens een volksverhaal zou Braille op een dag in een Parijs café een krantenbericht hebben horen voorlezen over een ‘nachtschrift’, waarin een artilleriekapitein van het Franse leger in de duisternis en in alle stilte een aantal bevelen kon doorgeven aan zijn soldaten, zonder dat de vijand dat hoorde. Braille begreep meteen het belang van die communicatiemethode en het brailleschrift was geboren.

In 1780 begon men voor het eerst menselijker en wetenschappelijker na te denken over psychiatrische patiënten. Daarvoor beschouwde men hen als gekken en wilde dieren die aan de ketting moesten. In 1780 werd met een ‘morele’ behandeling begonnen. In België nam psychiater Guislain zwakzinnige kinderen op in zijn instituut voor krankzinnigen in Gent in 1857. Het was de eerste institutionele opvang waar zwakzinnige kinderen uit arme gezinnen een vorm van opvoeding en onderwijs kregen.”

In welke mate beïnvloeden denkbeelden en leefwijzen van vorige generaties ons nu nog?

“Nog erg sterk. Beeldvorming bepaalt ons handelen, ons denken en onze beleidskeuzes. Vandaag zijn er nog altijd mensen die geen enkele waarde hechten aan een leven met een handicap.

In hun ogen blijven die mensen onvolwaardig. Ze brengen alleen maar extra zorgen en kosten met zich mee. In plaats van mensen aan te spreken op hun capaciteiten, kijken ze eerst naar wat ze niet kunnen. Je schrikt ervan wat voor denkbeelden vandaag nog diep zijn ingeworteld. Ouders voelen zich soms nog schuldig voor een gehandicapt kind en denken dat het is omdat ze een misstap hebben begaan of te egoïstisch zijn geweest.”

Wat kan er beter in de mediaberichtgeving over gehandicapten?

“Er moeten geen grote dingen worden gedaan. Laat mensen met een handicap eens aan het woord over andere terreinen dan hun beperking. Een correcte beeldvorming is van cruciaal belang voor onze contacten met hen. Dat heeft bovendien een betekenisvolle invloed op ons verwachtingspatroon, op het overheidsbeleid en op het zelfbeeld van mensen met een handicap.”

*** BEN WUYTS
Over narren, kreupelen, doven en blinden. Leven met een handicap van de Oudheid tot nu
Davidsfonds
Leuven
€ 24,95

Katrien VERREYKEN

Laatst bijgewerkt op 2 november 2014 – 12:42

Handicap & Integratie